สุภาษิต
ความหมาย ได้แก่คำพูดที่พูดออกมา ไม่ว่าจะเป็นทำนองสำนวนโวหาร หรือคำพังเพย แต่มีเนื้อความหรือความหมายที่ดี เป็นคำตักเตือนสั่งสอน และสะกิดใจให้ระลึกถึงอยู่เสมอ มีอยู่ 2 ประเภท คือ
คำสุภาษิตประเภทที่ พูด อ่าน หรือเข้าใจเนื้อความได้ทันที โดยไม่ต้องแปลความหมาย ตีความหมาย เช่น ทำดีได้ดี ทำชั่วได้ชั่ว
คำสุภาษิตประเภทที่ พูด อ่าน หรือฟังแล้วยังไม่เข้าใจเนื้อความนั้นในทันที ต้องนึกตรึกตรอง ต้องแปลความ ตีความหมายเสียก่อนจึงจะทราบเนื้อแท้ของคำเหล่านั้น เช่น ผีบ้านไม่ดีผีป่าก็พลอย
สำนวน
ความหมาย ได้แก่คำที่พูดหรือกล่าวออกมาทำนองเป็นโวหาร เป็นคำพังเพยเปรียบเทียบ จึงฟังแล้วมักจะไม่ได้ความหมายของตัวมันเอง ต้องนำไปประกอบกับบุคคล กับเรื่อง หรือเหตุการณ์จึงจะได้ความหมายเป็นคติเตือนใจเช่นเดียวกับคำที่เป็นสุภาษิต
คำพังเพย
หมายถึง ถ้อยคำที่เรียบเรียงขึ้นมาเป็นความหมายกลาง ๆ คือ ไม่เน้นการสั่งสอน แต่ก็แฝงคติเตือนใจหรือ ข้อคิดสะกิดใจให้นำไปปฏิบัติได้ และ เนื้อหาของใจความนั้นก็ไม่จำเป็นว่าจะต้องเป็นความดี หรือ ความจริงแท้ แน่นอน
คำคม
หมายถึง ถ้อยคำที่คิดขึ้นมาในปัจจุบันทันด่วน เป็นถ้อยคำที่หลักแหลม ซึ่งสามารถเข้ากับเหตุการณ์นั้น ได้อย่างเหมาะเจาะ ทั้งยังชวนให้คิด ถ้าพูดติดปากกันต่อไปก็จะกลายเป็นสำนวนไปได้
หมวด ก
กงกำกงเกวียน
เวรสนองเวร กรรมสนองกรรม
กระต่ายหมายจันทร์
หวังในสิ่งที่เกินตัว
กลมเป็นลูกมะนาว
หลบหลีกไปได้คล่องแคล่วจนจับไม่ติด (มักใช้ในทางไม่ดี)
กำขี้ดีกว่ากำตด
ได้บ้างดีกว่าไม่ได้อะไรเลย
กำแพงมีหู ประตูมีตา
การที่จะพูดหรือทำอะไรให้ระมัดระวัง แม้จะเป็นความลับเพียงไรก็อาจมีคนล่วงรู้ได้
กิ่งทองใบหยก
เหมาะสมกัน ใช้แก่หญิงกับชายที่จะแต่งงานกัน
กิ้งก่าได้ทอง
ชอบโอ้อวดในสิ่งที่ตนมีเพื่อให้ผู้อื่นรู้ เพื่อให้ผู้อื่นสนใจตน
กินบนเรือนขี้บนหลังคา
เนรคุณ เป็นผู้ไม่รู้คุณของผู้อื่น
แกว่งตีนหาเสี้ยน
รนหาเรื่องเดือดร้อน
ไก่เห็นตีนงู งูเห็นนมไก่
ต่างฝ่ายต่างรู้ความลับซึ่งกันและกัน
หมวด ข
ขมิ้นกับปูน
ชอบวิวาทกันอยู่เสมอเมื่ออยู่ใกล้กัน , ไม่ถูกกัน
ข้าวใหม่ปลามัน
อะไรที่เป็นของใหม่ก็ถือดี , นิยมเรียกช่วงที่สามีภรรยาเพิ่งแต่งงานกันใหม่ ๆ ว่า "ข้าวใหม่ปลามัน"
เข้าหูซ้ายทะลุหูขวา
บอกหรือสอนแล้วไม่ได้ผล
เข็นครกขึ้นภูเขา
ทำงานที่ยากเกินความสามารถของตนเอง
หมวด ค
คมในฝัก
ลักษณะของผู้ฉลาด แต่นิ่งเงียบ ไม่แสดงความฉลาดนั้นออกมาโดยไม่จำเป็น มีความรู้ความสามารถ แต่เมื่อยังไม่ถึงเวลาก็ไม่แสดงออกมาให้ปรากฎ
ความวัวไม่ทันหายความควายเข้ามาแทรก
ความวุ่นวายเดือดร้อนอีกอย่างหนึ่งเกิดขึ้นมีไม่รู้จบสิ้นหรือผ่านพ้นไป ความวุ่นวาย เดือดร้อนอีกอย่างหนึ่งเกิดขึ้นมาอีก
คางคกขึ้นวอ
คนมีฐานะต่ำต้อย พอได้ดิบได้ดีก็มักแสดงกิริยา อวดดีจนลืมตัว
หมวด ง
งมเข็มในมหาสมุทร
ค้นสิ่งที่ยากจะค้นหาได้ ทำกิจที่สำเร็จได้ยากยิ่ง
งามแต่รูปจูบไม่หอม
มีรูปร่างงาม แต่มีความประพฤติและกิริยามารยาทไม่ดี
หมวด จ
จับปลาสองมือ
โลภมาก มักลาภหาย อยากได้หลายอย่างแต่ในที่สุดไม่ได้สักอย่างเดียว
จับเสือมือเปล่า
แสวงหาผลประโยชน์โดยตัวเองไม่ต้องลงทุน
หมวด ช
ชักใบให้เรือเสีย
พูดหรือทำขวางๆ ให้การสนทนาหรือการทำงานขวออกนอกเรื่องไป
ช้างตายทั้งตัวเอาใบบัวมาปิด
ความชั่ว หรือความผิดร้ายแรงที่คนทั่วไปรู้จักกันทั่วแล้ว จะปิดยังไงก็ปิดไม่มิด
ชิงสุกก่อนห่าม
ด่วนทำสิ่งที่ยังไม่สมควรแก่วัยหรือไม่ถึงเวลา
หมวด ซ
ซื้อควายหน้านา ซื้อผ้าหน้าตรุษ
ซื้อของไม่คำนึงถึงกาลเวลา ของที่ถูกก็ต้องซื้อแพง, ทำอะไรไม่เหมาะกับกาลเวลา
หมวด ด
ดาบสองคม
มีทั้งคุณและโทษ , อาจดีอาจเสียก็ได้
ได้ทีขี่แพะไล่
ซ้ำเติมเมื่อผู้อื่นเพลี่ยงพล้ำลง
หมวด ต
ตักน้ำรดหัวตอ
แนะนำพร่ำสอนเท่าไหรก็ไม่ได้ผล
ตัดหางปล่อยวัด
ตัดขาดไม่เกี่ยวข้อง ไม่เอาเป็นธุระอีกต่อไป
ตำข้าวสารกรอกหม้อ
หาเพียงแต่พอกินไปมื้อหนึ่ง ๆ , ทำให้พอเสร็จไปชั่วครั้งหนึ่งๆ
ตีวัวกระทบคราด
โกรธคนหนึ่งแต่ทำอะไรเขาไม่ได้ไพล่ไปรังควาน
หมวด ถ
เถียงคำไม่ตกฟาก
พูดคำเถียงคำไม่หยุดปาก , เถียงโดยไม่ฟังเหตุผล
หมวด ท
ทำนาบนหลังคน
ทำกินโดยเอารัดเอาเปรียบผู้ที่ออกแรงทำงานนั้นๆ
หมวด น
น้ำขึ้นให้รีบตัก
มีโอกาสก็ควรรีบทำ
น้ำพึ่งเรือ เสือพึ่งป่า
พึ่งพาอาศัยซึ่งกันและกัน
หมวด ป
ปลาใหญ่กินปลาเล็ก
ประเทศหรือคนที่มีอำนาจ หรือ ผู้ใหญ่ ที่กดขี่ข่มเหงผู้อ่อนแอหรือผู้น้อย
ปากปราศรัยใจเชือดคอ
พูดดีแต่ใจคิดร้าย
ปิดทองหลังพระ
ทำความดีแต่ไม่ได้รับการยกย่อง เพราะ ไม่มีใครเห็นคุณค่า
หมวด ผ
ผักชีโรยหน้า
การทำความดีเพียงผิวเผิน
ผ้าขี้ริ้วห่อทอง
คนมั่งมีแต่งตัวซอมซ่อ
หมวด ฝ
ฝนตกขี้หมูไหล
พลอยเหลวไหลไปด้วยกัน มักใช้เข้าคู่กับ คนจัญไรมาพบกัน
ฝนทั่งให้เป็นเข็ม
เพียรพยายาม สุดความสามารถจนกว่าจะสำเร็จผล
หมวด พ
พูดไปสองไพเบี้ย นิ่งเสียตำลึงทอง
พูดไปไม่มีประโยชน์ นิ่งเสียดีกว่า
แพะรับบาป
คนที่รับเคราะห์กรรมแทนผู้อื่นที่ทำกรรมนั้น
หมวด ฟ
ฟังหูซ้ายทะลุหูขวา
ฟังแล้วไม่รู้เรื่อง ฟังแล้วจำไม่ได้
หมวด ม
มือไม่พายเอาเท้าราน้ำ
ไม่ช่วยแล้วยังขัดขวางการทำงานของผู้อื่น
ไม้อ่อนดัดง่าย ไม้แก่ดัดยาก
อบรมสั่งสอนให้เด็กประพฤติดีได้ง่ายกว่า อบรมสั่งสอนผู้ใหญ่
หมวด ย
ยุให้รำตำให้รั่ว
ยุให้แตกกัน ยุให้ผิดใจกัน
หมวด ร
รำไม่ดีโทษปี่โทษกลอง
ทำไม่ดีหรือทำผิดแล้วไม่รับผิด กลับโทษผู้อื่น
รู้หลบเป็นปีกรู้หลีกเป็นหาง
รู้จักเอาตัวรอดหรือปรับตัวให้เข้ากับ เหตุการณ์ได้รวดเร็ว
เรือร่มในหนองทองจะไปไหน
คนในเครือญาติแต่งงานกัน ทำให้ทรัพย์สมบัติ ไม่ตกไปอยู่กับผู้อื่น
หมวด ล
ละเลงขนมเบื้องด้วยปาก
ดีแต่พูด ทำจริง ๆ ไม่ได้
ลิ้นกระทบฟัน
ญาติพี่น้อง หรือผัวเมียทะเลาะกัน
หมวด ว
วัวลืมตีน
คนที่ได้ดีแล้วลืมตัว
วัวหายล้อมคอก
ของหายแล้วจึงคิดป้องกัน เกิดเรื่องแล้วจึงแก้ไข
หมวด ส
สอนหนังสือสังฆราช
สอนผู้มีความรู้ความสามารถอยู่แล้ว
สีซอให้ควายฟัง
สอนคนโง่ไม่รู้เรื่อง แนะนำคนโง่ไม่มีประโยชน์
เส้นผมบังภูเขา
เรื่องเล็กบังเรื่องใหญ่ , เรื่องง่ายคิดไม่ออกเห็นว่าเป็นเรื่องยาก
เสน่ห์ปลายจวัก
เสน่ห์ที่เกิดจากฝีมือปรุงอาหารให้โอชารส
หมวด ห
หนีเสือปะจระเข้
หนีภัยอันตรายอย่างหนึ่ง แล้วต้องพบกับอันตราย อีกอย่างหนึ่ง มักใช้เข้าคู่กับคำว่าต้นไม้ปะรังแตน
แหล่งข้อมูล
หนังสือพจนานุกรมสำนวนคำไทย กิตติพร วีรสุธีกุล ยุพิน วีรสุธีกุล
ตัวอย่างการใช้สำนวนนี้รวบรวมโดย อาจารย์ รัตนาภรณ์ ทองอยู่